Elm və təhsilimizin müstəqillik problemləri
Sovet Vaxtı ölkəmizdə elm və təhsilin səviyyəsi bu günlə müqayisədə xeyli yüksək idi. Çünki, elm və təhsilimiz böyük bir ölkənin elm və təhsilinin tərkib hissə kimi formalaşmış və inkişaf edirdi. O dövrdə bu yönlü bütün islahatlar, onların konsepsiyası, icra planı tanınmış mütəxəssislər tərəfindən Moskvanın böyük elmi mərkəzlərində layihələnir, icrasına sistematik nəzarət edilirdi. Maliyyələşməsi də normal səviyyədə təmin edilirdi. Elm və təhsilimiz böyük ölkənin elm və təhsilinin tərkib hissəsi kimi də idarə edilirdi. Strateji planlama da bu mərkəzlərdə hazırlanırdı. Biz sadəcə icraçı idik, davamlı olaraq illik və 5 illik hesabatlar hazırlayıb mərkəzə təqdim edirdik. Sanki, əyləşdiyimiz vaqon bir eşalonun tərkibində, güclü lokomotivin təsiri ilə irəliləyirdi. Müstəqillik illərində bu vaqon eşalondan ayrıldı. İndi özümüz liokomotiv tapmalı, istiqamət müəyyən etməli, öz yeni yolumuzu salmalı idik. Artıq bizim elm və təhsilimiz böyük dövlətin tərkibində yox, kiçik suveren dövlətin elm və təhsili kimi fəaliyyət göstərməli idi. İndi pioritetlər dəyişməli idi.
Amma sanki, həm də kompassız idik. Elm və təhsil sahəsində strateji düşünə bilən kadrlarımız da çox az idi. Çünki, 70 il ərzində bütün istiqamətlər üzrə strategiyalar da Moskvada hazırlanırdı, bu sahədə təcrübəmiz yox idi.
Kiçik, suveren dövlətin indi elmi və təhsili yeni prioritetlər müəyyən etməli idi. Elm və təhsilimizin konsepsiyası, strategiyası tam fərqli formatda hazırlanmalı idi. Artıq iqtisadiyyatımız ittifaq iqtisadiyyatından ayrılıb, müstəqil dövlətin iqtisadiyyatı kimi formalaşmalı və inkişaf etməli idi. Eyni ilə də elm və təhsilimiz də müstəqil dövlətin ehtiyac və tələblərinə uyğun formalaşmalı və inkişaf etməli idi. Elm məhsuldar qüvvəyə çevrilməli, iqtisadiyyatın katalizatoru olmalı idi. Bunun üçün ölkədə yeni formalaşan iqtisadi mühitə uyğun elmin rolu, məqsədi, prioritetləri konkretləşməli, müvafiq struktur formalaşmalı idi. Elm bazar iqtisadiyyatı tələblərinə uyğunlaşmalı idi.
Amma elmin strukturu sovet dönəmində olduğu kimi qaldı, yəni AMEA artıq SSRİ EA-nın kiçik modeli kimi fəaliyyətini davam etdirməyə başladı. AMEA-da bir birinə çox yaxın fəaliyyət sahəsi olan elmi institutlar öz işini yenə də bu formatda davam etdirirdilər, AMEA-da çox az dəyişiklik edildi. Sanki, elmimiz planlı sovet iqtisadiyyatı şəraitində fəaliyyət göstərir. Bu gün də akademik elmimiz iqtisadiyyata tam inteqrasiya oluna bilməyıb, elmi işlərə iqtisadiyyat sektorundan sifarişlər gəlmir, bizneslə əlaqələr azdır, biznes elmin inkişafına heç bir dəstək vermir. Ümid yalnız büdcəyə qalıb. Çox sonralar (müstəqilliyin 18-ci ilində) qəbul edilmiş elmin inkişaf strategiyası da bu məsələlərdə dönüş yarada bilmədi.
İllər ərzində elmin maliyyələşməsi çox zəif (beynəlxalq normadan 10 dəfə, real təlabatdan isə 15-20 dəfə az) aparılırdı. Bu gün gec də olsa, bu məsələlərə yenidən baxılmalı, elmin ölkə iqtisadiyyatının inkişafına təkan verməsinə, onun elmi təminatına çevrilməsinə şərait yaradılmalıdır. Biliyə əsaslanan iqtisadiyyat dövründə, 4-cü sınaye inqilabı ərəfəsində bu çox aktualdır.
Məlum olduğu kimi, müstəqil ölkənin elm və təhsili onun milli təhlükəsizliyinin mühüm amilidir. Lakin bunun məsuliyyətini bu sahələrə rəhbərlik edənlər tərəfindən lazımı səvlyyədə qiymətləndirilmədi.
Uzun illər ərzində özünü yaxşı tərəfdən göstərən, öz dövrünün mütərəqqi təhsil sistemini dağıtdıq, yerində nə qurmaq istədiyimizi isə bilmədik, heç bu gün də bunu dəqiq bilmirik. Təəssüf ki, təhsilimizi də bu 30 ildə lazımı səviyyədə qura bilmədik. Təhsil sahəsindəki problemlərə dair son 20 ildə mətbuatda xeyli məqalələr yazdığımız üçün bu haqda geniş danışmaq istəmirəm. Bu məqalələrin xeyli hissəsi İnternetdə var. Burada bəzi məsələlərə toxunacağıq.
Akademik Kolmoqorov kimi alimin illərlə sınaqdan çıxmış riyaziyyat dərsliklərini biz məktəbdən tez tələsik çıxarıb, əvəzində məktəb riyaziyyatına az bələd olan müəlliflərin zəif və heç bir sınaqdan çıxmayan dərsliklərini məktəbə gətirdik.
Sovet vaxtı belə bizim müstəqil şəkildə təhsil islahatı aparmağa potensialımız olmadığı halda (təcrübə, resurs v.s. çatışmazlığı səbəblərindən), müstəqillik illərində heç bir təcrübə və xüsusi hazırlıq işləri aparmadan, səviyyəli komandalar yaratmadan bu ağır yükün altına girdik.
Orta məktəb islahatı məktəb təhsilinin məzmununu tam dəyişdirdi. Lakin bu proseslərdə buraxılan ciddi səhvlər orta təhsilin keyfiyyətini xeyli aşağı saldı.
Ali təhsildə də xeyli problemlərimiz var. Bu illər ərzində nə Boloniya prosesində, nə təhsilin rəqəmsallaşmasında, nə distant təhsilin yaradılmasında, nə təhsilimiz üçün yeni olan magistratura pilləsinin yaradılmasında, nə TƏDQİQAT UNİVERSİTETLƏRİ yaratmaq v.s. kimi aktual istiqamətində ciddi nailiyyətimiz olmadı.
Bütün bu məsələlər çox dərin təhlil və planlama tələb edir. Bu məqsədlə vaxt itirmədən yüksək səviyyəli peşəkarların iştirakı ilə komissiyalar yaradılmalı və konkret işlər görülməlidir. Bəlkə də hələ gec deyil.
Dosent. İlham Əhmədov Təhsil eksperti .
